Luật bảo hộ kiểu dáng trong thời trang vẫn chưa bắt kịp nhịp sáng tạo của ngành. Câu chuyện giữa “inspired” và “infringed” đang đặt ra thách thức mới cho doanh nghiệp.
1. Khi sáng tạo di chuyển nhanh hơn luật pháp
Giữa thế giới nơi xu hướng thay đổi chỉ trong nháy mắt, thời trang vẫn là một trong những ngành công nghiệp sáng tạo mạnh mẽ nhất – và cũng mong manh nhất.
Mỗi mùa, hàng ngàn mẫu thiết kế mới ra đời, nhưng chỉ rất ít trong số đó thực sự thuộc về người tạo ra nó.
Bởi trong khi màu sắc, đường cắt, phom dáng có thể đi thẳng từ sàn diễn sang cửa hàng “fast-fashion” chỉ sau vài tuần, thì khung pháp lý để bảo vệ chúng vẫn đi chậm, như thể vẫn đang bước trong hành lang cũ kỹ của thế kỷ trước.
Các chuyên gia sở hữu trí tuệ quốc tế đều nhận định:
“Bảo hộ kiểu dáng trong thời trang hiện nay là miếng vá chưa khít trên chiếc áo pháp lý toàn cầu.”
2. Vì sao bảo hộ kiểu dáng thời trang còn nhiều khoảng trống
Hệ thống pháp luật về kiểu dáng công nghiệp được thiết kế để bảo vệ hình dáng sản phẩm bền vững – như xe, điện thoại, máy hút bụi – có vòng đời dài và ít thay đổi.
Còn thời trang sống bằng cảm hứng, biến đổi theo mùa, và mang tính chu kỳ ngắn.
Tại Việt Nam, kiểu dáng công nghiệp có thời hạn bảo hộ tối đa 15 năm (5 năm đầu, được gia hạn hai lần).
Trong khi ở châu Âu, Registered Community Design (RCD) kéo dài đến 25 năm, còn Unregistered Community Design (UCD) chỉ tồn tại 3 năm từ lần công bố đầu tiên – nhanh nhưng mỏng về hiệu lực.
Điều này khiến ngành thời trang trở thành ngành sáng tạo nhanh nhất, nhưng được bảo vệ bằng cơ chế chậm nhất.
3. Án lệ quốc tế: Khi luật mở cửa nhưng chỉ hé một khe hẹp
Một dấu mốc đáng nhớ là vụ Star Athletica v. Varsity Brands (Mỹ, 2017).
Tòa Tối cao Hoa Kỳ công nhận rằng các yếu tố thẩm mỹ trên đồng phục thể thao có thể được bảo hộ bản quyền – nếu tách biệt khỏi chức năng sử dụng.
Tuy nhiên, chỉ rất ít thiết kế thời trang vượt qua được “bài kiểm tra tách biệt” này.
Luật đã mở cửa, nhưng chỉ vừa đủ cho vài người bước qua.
Tại châu Âu, cơ chế bảo hộ kiểu dáng cũng không đơn giản hơn.
Một thiết kế chỉ được xem là mới nếu tạo ra ấn tượng tổng thể khác biệt đáng kể với các mẫu đã tồn tại – tiêu chí đủ để “cứu” những bản sao tinh vi khỏi khung vi phạm.
4. Fast-fashion và vùng xám sáng tạo
Các thương hiệu SHEIN, Zara, H&M liên tục bị cáo buộc sao chép mẫu của nhà thiết kế độc lập.
Thế nhưng, phần lớn vụ việc dừng ở mức truyền thông, vì pháp lý chưa đủ căn cứ chứng minh.
“Nếu phải dùng thước đo milimet để so sánh hai mẫu váy, nghĩa là luật đã thất bại trong việc bảo vệ cái đẹp.”
Chỉ cần thay đổi một đường cắt, khác tông màu hay độ cong, sản phẩm mới đã đủ khác biệt.
Đó chính là “vùng xám sáng tạo” – nơi cảm hứng và sao chép hòa vào nhau, tạo nên cuộc đua “na ná” mà luật chưa thể phân xử rạch ròi.
5. Khi người yếu thế không còn chỗ đứng
Trong cuộc đua ấy, thiệt thòi thuộc về nhà thiết kế nhỏ và thương hiệu độc lập.
Họ không đủ ngân sách đăng ký kiểu dáng ở hàng chục quốc gia, cũng không đủ nguồn lực để theo đuổi vụ kiện tốn kém.
Theo The Business of Fashion 2024, riêng năm 2023, SHEIN bị nêu tên trong hơn 30 cáo buộc sao chép thiết kế, nhưng không vụ nào kết thúc bằng bản án.
Bằng chứng và chi phí kiện tụng quá cao khiến quyền sở hữu trí tuệ trở thành đặc quyền của doanh nghiệp lớn, không phải chiếc khiên chung của toàn ngành.
6. Doanh nghiệp không thể chờ luật
Khi luật chưa kịp bắt nhịp, doanh nghiệp cần tự thiết kế lớp áo giáp bảo vệ mình:
- Xây dựng nhận diện thương hiệu mạnh:logo, màu sắc, biểu tượng riêng (như dấu swoosh của Nike, đế đỏ của Louboutin).
- Đầu tư vào câu chuyện và trải nghiệm:khi khách hàng mua vì cảm xúc, bản sao khó thể thay thế.
- Tạo giá trị bền vững:xây hệ sinh thái sản phẩm – dịch vụ – cộng đồng trung thành để biến thương hiệu thành “quyền sở hữu vô hình”.
“Trong kỷ nguyên mà sao chép chỉ mất vài giây, tài sản thật của doanh nghiệp không nằm ở mẫu mã, mà ở niềm tin.” — WIPO IP Expert, 2023
7. Từ học hỏi đến làm chủ sáng tạo
Câu chuyện của bảo hộ kiểu dáng trong thời trang cũng là tấm gương phản chiếu cho toàn bộ nền kinh tế sáng tạo.
Luật có thể đi chậm, nhưng tư duy của doanh nghiệp thì không nên đứng yên.
Đối với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, đây là thời điểm để chuyển mình:
Không chỉ học cách sao chép nhanh, mà học cách làm chủ sáng tạo.
Doanh nghiệp cần coi quyền sở hữu trí tuệ là một chiến lược phát triển dài hạn, chứ không chỉ là thủ tục hành chính.
8. Khi cái đẹp không cần thước đo
Thời trang thay đổi theo mùa, nhưng quyền sở hữu sáng tạo phải được bảo vệ theo năm tháng.
Luật có thể chậm, nhưng nếu doanh nghiệp đủ nhanh – bằng chiến lược thương hiệu, câu chuyện, và tri thức – thì bản sao sẽ chỉ còn là cái bóng phía sau bản gốc.
Bài viết tham khảo: Star Athletica v. Varsity Brands (2017); Louboutin v. YSL (2012); Karen Millen v. Dunnes (2014); dữ liệu WIPO 2023 & Business of Fashion 2024.
