Căn cứ pháp lý;
- Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam 2005, sửa đổi bổ sung 2009; 2019 và 2022;
- Nghị định 22/2018/NĐ-CP của Chính Phủ về hướng dẫn luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 và Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi năm 2009 về quyền tác giả, quyền liên quan có hiệu lực từ 10/4/2018.
I. Tìm hiểu về tác phẩm phái sinh
1. Tác phẩm phái sinh là gì?
Tại Khoản 3 Điều 2 của Công ước Berne về bảo hộ các tác phẩm văn học và nghệ thuật quy định: “Các tác phẩm dịch, mô phỏng, chuyển thể nhạc và các chuyển thể khác từ một tác phẩm văn học nghệ thuật đều được bảo hộ như các tác phẩm gốc mà không phương hại đến quyền tác giả của tác phẩm gốc”.
Theo đó, quy định tại Khoản 8 Điều 4 của Luật Sở hữu trí tuệ 2005 sửa đổi bổ sung 2009, 2019 và 2022 (sau đây gọi là Luật Sở hữu trí tuệ) cũng có nêu rõ khái niệm về tác phẩm phái sinh: “Tác phẩm phái sinh là tác phẩm được sáng tạo trên cơ sở một hoặc nhiều tác phẩm đã có thông qua việc dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, phóng tác, biên soạn, chú giải, tuyển chọn, cải biên, chuyển thể nhạc và các chuyển thể khác”. Có thể thấy rằng, sự sáng tạo của những tác phẩm phái sinh do với tác phẩm gốc được thể hiện ở chỗ: tác giả của tác phẩm phái sinh thể hiện nội dung sẵn có của tác phẩm gốc với hình thức, cách thức trình bày mới.
2. Điều kiện bảo hộ đối với tác phẩm phái sinh
- Sự ra đời của tác phẩm phái sinh không được gây tổn hại đến quyền lợi của tác giả tác phẩm gốc, bao gồm quyền nhân thân và quyền tài sản theo quy định tại Khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ: “Tác phẩm phái sinh chỉ được bảo hộ theo quy định tại khoản 1 Điều này nếu không gây phương hại đến quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh”.
Tác phẩm phái sinh không được xâm phạm quyền tác giả đối với tác phẩm gốc bao gồm là quyền nhân thân và quyền tài sản. Trừ trường hợp chuyển tác phẩm sang chữ nổi hoặc ngôn ngữ khác cho người khiếm thị, thì bất kể hành động làm tác phẩm phái sinh nào cũng phải được sự cho phép của tác giả/chủ sở hữu tác phẩm gốc.
- Quyền tác giả không bảo hộ nội dung, ý tưởng mà sẽ chỉ bảo hộ hình thức, cách thức thể hiện nội dung, ý tưởng đó. Đồng thời, tác phẩm phái sinh hoàn toàn không phải là bản sao của tác phẩm gốc. Vì vậy, tác phẩm phái sinh muốn được bảo hộ một cách độc lập cần phải thể hiện được sự sáng tạo nhất định về hình thức thể hiện nội dung, ý nghĩa, giai điệu… khác biệt hoàn toàn với tác phẩm gốc, dựa trên nền tảng là tác phẩm gốc, mang đến sự mới mẻ của tác giả tác phẩm phái sinh.
- Tác phẩm phái sinh phải do tác giả tự sáng tạo nên, không sao chép từ các tác phẩm khác và phải đảm bảo về tính nguyên gốc. Tác phẩm phái sinh vừa cần phải có dấu ấn riêng của tác giả vừa phải đảm bảo nội dung của tác phẩm gốc, làm cho quần chúng liên tưởng đến tác phẩm thông qua sự nguyên vẹn về nội dung của tác phẩm gốc.
3. Khi tạo ra tác phẩm phái sinh có cần phải xin phép?
Để làm một tác phẩm phái sinh từ một hay một số tác phẩm gốc, tác giả tác phẩm phái sinh cần phải xin phép tác giả và chủ sở hữu quyền tác giả của tác phẩm gốc và trả tiền nhuận bút cho tác giả và chủ sở hữu quyền tác giả của tác phẩm theo thỏa thuận giữa các bên để đảm bảo sẽ không nảy sinh tranh chấp không đáng có. Khi xin phép cả tác giả và chủ sở hữu quyền tác giả sẽ đảm bảo việc đưa ra nhận định chính xác nhất về tính toàn vẹn của tác phẩm.
II. Các loại hình tác phẩm phái sinh
1. Tác phẩm dịch
Tác phẩm dịch là tác phẩm được thể hiện bởi ngôn ngữ khác so với ngôn ngữ của tác phẩm gốc. Sự sáng tạo của tác phẩm dịch được thể hiện ở cách sử dụng ngôn ngữ để truyền đạt ý nghĩa, diễn tả nội dung của tác phẩm gốc nhưng bản dịch cần phải sát nghĩa, không diễn đạt sai ý của tác giả tác phẩm gốc.
Ví dụ: Cuốn sách nổi tiếng “Nhà giả kim” của tác giả Paulo Coelho được xuất bản lần đầu tiên tại Brazil vào năm 1988. Nhà giả kim được ghi vào sách Kỷ lục Guiness thế giới ở mục cuốn sách được dịch ra nhiều thứ tiếng nhất của một tác giả còn sống. Tính tới nay Nhà giả kim được dịch sang 67 thứ tiếng (trong đó có tiếng Việt), bán được hơn 65 triệu bản trên toàn thế giới.
![]() |
(Tranh thuộc bản quyền của nhà xuất bản Nhã Nam)
2. Tác phẩm phóng tác
Tác phẩm phóng tác là tác phẩm phỏng theo nội dung của một hoặc một số tác phẩm gốc đã có trước, chuyển đổi tác phẩm gốc từ thể loại này sang một thể loại khác và có sự sáng tạo về mặt nội dung, ý nghĩa để nó trở thành một tác phẩm hoàn toàn mới, có hình thức thể hiện khác biệt so với tác phẩm gốc.
Ví dụ: Bộ truyện tranh “Nghìn lẻ một đêm” phóng tác theo các tác phẩm văn học nổi tiếng thế giới là “Nghìn lẻ một đêm” của Nhà xuất bản Kim Đồng. Bộ truyện tranh “Nghìn lẻ một đêm” mang đến một cái nhìn mới về tác phẩm đã được coi là di sản văn hoá tinh thần của nhân loại. Với lối vẽ của một họa sĩ Hàn Quốc có phần khác lạ so với mảng truyện tranh của họa sĩ Nhật Bản hiện nay, những câu chuyện quen thuộc về các hoàng đế, tể tướng, hoàng tử, công chúa, cướp biển… cùng với thần tiên, ma quỷ như hiện ra trên từng trang vẽ tươi tắn rực rỡ sắc màu. Ngoài ra, để phù hợp với độc giả nhỏ tuổi các lời thoại của nhân vật cũng được sửa đổi mang chất hài hước, dí dỏm hơn.
![]() |
(Tranh thuộc bản quyền của nhà xuất bản Kim Đồng)
3. Tác phẩm cải biên
Tác phẩm cải biên là tác phẩm được biên soạn hoặc sửa đổi một phần nội dung, phát triển ý tưởng, thay đổi hình thức thể hiện dựa trên cơ sở là một phần hoặc toàn bộ tác phẩm gốc để sáng tạo ra tác phẩm mới.
Ví dụ như các tác phẩm điện ảnh: phim “Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh”, “Cậu Vàng”,… có thể được gọi là các tác phẩm cải biên từ chất liệu gốc là các tác phẩm văn học Việt Nam. Dựa trên nền tảng tác phẩm gốc và đã có sự thay đổi về cách diễn đạt, cách cảm nhận của nhà làm phim bằng ngôn ngữ điện ảnh đem đến cho quần chúng một cái nhìn mới cho tác phẩm. Sự sáng tạo trong nội dung, hình thức thể hiện sẽ làm nên thành công của một tác phẩm cải biên.
![]() |
![]() |
(Nguổn ảnh: Internet)
Bên cạnh đó tác phẩm cải biên có thể là các tác phẩm khác như hội họa hoặc điêu khắc, được cải biên từ các tác phẩm văn học.
4. Tác phẩm chuyển thể:
Tác phẩm chuyển thể là việc chuyển đổi một tác phẩm sang loại hình nghệ thuật khác trên cơ sở đảm bảo nội dung của tác phẩm gốc.
Mọi người rất dễ nhầm lẫn tác phẩm chuyển thể và tác phẩm cải biên. Tác phẩm chuyển thể là tác phẩm dựa trên tác phẩm gốc và không làm thay đổi bất kỳ nội dung nào của tác phẩm gốc. Còn đối với tác phẩm cải biên là tác phẩm dựa trên nội dung tác phẩm gốc và sáng tạo trong nội dung, hình thức diễn đạt để tạo nên một tác phẩm mới khác với nội dung của tác phẩm gốc.
Một số tác phẩm phim chuyển thể từ các tác phẩm văn học nổi tiếng của Việt Nam phải kể đến như: bộ phim điện ảnh “Làng Vũ Đại ngày ấy” của đạo diễn Phạm Văn Khoa chuyển thể từ tiểu thuyết nổi tiếng của cố nhà văn Nam Cao, bộ phim truyền hình “Trò đời” được xây dựng dựa trên 3 tác phẩm văn học nổi tiếng của cố nhà văn Vũ Trọng Phụng đó là Số đỏ, Cơm thầy cơm cô, Kỹ nghệ lấy Tây.
![]() |
![]() |
(Nguồn ảnh: Internet)
Trong các tác phẩm chuyển thể, nhà sản xuất phim đã giữ lại các tình tiết, sự việc chính của cốt truyện và phần kết thúc của truyện để đảm bảo truyền đạt đến khán giả nội dung của tác phẩm gốc.
5. Tác phẩm biên soạn
Tác phẩm biên soạn là tác phẩm được tạo nên từ việc tổng hợp thông tin, thu thập và chọn lọc các tài liệu tham khảo để viết lại thành một tác phẩm mới có sự trích dẫn những nguồn thông tin đã tham khảo.
Ví dụ: Sách Giáo khoa là một ví dụ điển hình về tác phẩm biên soạn, theo đó người biên soạn lại theo hướng cải tiến sao cho phù hợp với mục tiêu của Chương trình Giáo dục của Bộ Giáo dục và đào tạo, đồng thời với mục đích phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh.
![]() (Nguồn ảnh: Internet) |
6. Tác phẩm chú giải:
Tác phẩm chú giải là tác phẩm thể hiện quan điểm, lời bình, giải thích ý nghĩa để làm rõ hơn nội dung trong tác phẩm gốc.
Ví dụ: Tác phẩm “Truyện Kiều chú giải” của Lê Văn Hòe, theo đó tác phẩm giải thích các chữ Nôm, ý nghĩa của từng câu thơ, chú giải văn pháp,….qua đó giúp được mọi người thấu hiểu một cách sâu sắc nhất nội dung và ý nghĩa của truyện Kiều, thưởng thức hết cái hay của truyện Kiều, đồng thời nhận định cả cái dở của truyện Kiều.
![]() |
(Nguồn ảnh: Tranh thuộc bản quyền của Nhà xuất bản Văn Học)
7. Tác phẩm tuyển chọn
Tác phẩm tuyển chọn là tác phẩm được tổng hợp, chọn lọc và sắp xếp những tác phẩm gốc theo các tiêu chí nhất định (thể loại, lĩnh vực, thời gian,...) tạo thành một tác phẩm đầy đủ hơn.
Ví dụ như: Nam Cao truyện ngắn tuyền chọn là tổng hợp các truyện ngắn hay nhất của nhà văn Nam Cao hay cuốn sách Thơ mới 1932-1945 tuyển chọn các bài thơ trong giai đoạn từ năm 1932 đến năm 1945 của nhiều tác giả,…
![]() |
![]() |
(Nguồn ảnh: Tranh thuộc bản quyền của Nhà xuất bản văn học) |
Tác phẩm phái sinh là các tác phẩm thể hiện sự kế thừa những giá trị về nội dung, ý nghĩa của tác phẩm gốc, đồng thời kết hợp sự sáng tạo nhất định về hình thức thể hiện nội dung so với tác phẩm gốc. Qua đó đem tới những giá trị về mặt tinh thần mới mẻ đến với công chúng, mang ý nghĩa bảo tồn, phát huy giá trị nhân văn, nghệ thuật và khoa học của tác phẩm gốc. Và trên hết tác phẩm phái sinh cần đảm bảo không xâm phạm đến quyền nhân thân và quyền tài sản của tác phẩm gốc.
Trên đây là các vấn đề pháp lý liên quan đến việc bảo hộ quyền tác giả đối với tác phẩm phái sinh theo quy định của pháp luật Việt Nam về sở hữu trí tuệ. Nacilaw mong rằng đây sẽ là thông tin hữu ích cho bạn đọc.
VUONG OANH
(Legal Consultant)